📋 Wprowadzenie
Wybrane gatunki szkodników z rodzaju Epitrix spp. zostały objęte regulacjami fitosanitarnymi z uwagi na ich dużą szkodliwość. Należą do nich: Epitrix cucumeris (Harris), Epitrix papa sp. n., Epitrix subcrinita (Lec.) i Epitrix tuberis (Gentner), stanowiące zagrożenie dla upraw ziemniaka w Europie.
📋 Zasięg występowania
Gatunki E. cucumeris, E. subcrinita i E. tuberis występują w Ameryce Północnej, Środkowej i Południowej. W Europie (Hiszpania i Portugalia) występują E. cucumeris i E. papa.
🔬 Morfologia
Larwy są białawe z brązową głową, wydłużone, przeciętnie około 10 mm długości, w przekroju okrągłe. Dorosłe chrząszcze są czarne, około 1,5-2,0 mm długości, o ciele w zarysie owalnym i lekko wydłużonym, delikatnie owłosionym, dobrze skaczące. Identyfikacja do gatunku możliwa jest na podstawie analizy morfologii dorosłych chrząszczy.
🔄 Sposoby rozprzestrzeniania
Owady mogą rozprzestrzeniać się w sposób naturalny (przelot dorosłych chrząszczy) na stosunkowo niewielką odległość. Główną drogą przenikania szkodnika są bulwy ziemniaka przeznaczone do sadzenia, konsumpcji oraz przerobu wraz z towarzyszącą im glebą i/lub resztkami roślinnymi. Ponadto szkodniki mogą być przenoszone z roślinami do sadzenia innych gatunków żywicielskich, zwłaszcza z towarzyszącą glebą i podłożem.
📋 Status fitosanitarny
Epitrix cucumeris, Epitrix papa, Epitrix subcrinita i Epitrix tuberis są agrofagami szkodliwymi, które obecnie nie znajdują się na liście agrofagów kwarantannowych dla Unii Europejskiej. Niemniej jednak, z uwagi na ich szkodliwość, Komisja Europejska określiła w przepisach prawa wymogi fitosanitarne dla bulw ziemniaka wprowadzanych na terytorium Unii z państw trzecich oraz dla bulw ziemniaka przemieszczanych na terytorium Unii, pochodzących ze stref porażenia lub bezpieczeństwa.
🔍 Metody wykrywania
Do wykrywania stosuje się: pułapki, inspekcja wizualna. Szczegółowe protokoły diagnostyczne dostępne są w standardach EPPO (PM7).
🛡️ Zwalczanie
Metody zwalczania obejmują: insektycydy, zwalczanie biologiczne, technika sterylnych samców (SIT), technika anihilacji samców (MAT). Szczegóły w standardach EPPO (PM5, PM10).
🔬 Morfologia i cykl życiowy
Dorosłe chrząszcze są niewielkie – 1,6-2,0 mm długości. Ubarwienie czarne z rzędami punktów na pokrywach ułożonych w prążki. Charakterystyczne powiększone tylne uda przystosowane do skoków (stąd polska nazwa „pchełki”).
Jaja miniaturowe, eliptyczne, białe (0,4-0,5 mm długości), składane do gleby przy korzeniach roślin żywicielskich.
Larwy początkowo nitkowate (~1 mm), dojrzałe osiągają 3,5-4,5 mm. Głowa jasnobrązowa, ciało białawe. Rozwijają się w glebie, żerując na korzeniach.
Poczwarki perłowobiałe gdy świeżo uformowane, około 2,5 mm długości.
Cykl rozwojowy: W warunkach optymalnych pełny rozwój od jaja do dorosłego trwa około 32 dni. W klimacie wschodniego USA jedno pokolenie rocznie na ziemniaku z możliwym częściowym drugim pokoleniem.
🌿 Rośliny żywicielskie
Główne żywiciele uprawne:
- Solanum tuberosum – ziemniak (najważniejszy)
- Solanum lycopersicum – pomidor
- Solanum melongena – oberżyna (bakłażan)
- Capsicum annuum – papryka
- Nicotiana tabacum – tytoń
Dzikie żywiciele (chwasty z rodziny psiankowatych):
- Solanum nigrum – psianka czarna (wspiera szczególnie wysoką reprodukcję!)
- Physalis spp. – miechunki
- Datura stramonium – bieluń dziędzierzawa
- Ozdobne petunie
Badania laboratoryjne wykazały, że psianka czarna wspiera znacznie wyższą reprodukcję niż rośliny uprawne.
⚠️ Objawy i szkody
Uszkodzenia liści (dorosłe):
- Charakterystyczny objaw „shot-hole” (strzępienie liści)
- Małe okrągłe otwory o średnicy 1,0-1,5 mm pokrywające liście
- Przy silnym żerowaniu liście wyglądają jak przesiewnięte sitkiem
- Na młodych siewkach może powodować więdnięcie i zamieranie
Uszkodzenia bulw (larwy):
- Płytkie blizny i delikatne powierzchniowe tunele
- Otwory szpilkowe wnikające do 1,2 cm w głąb bulwy
- Przy wtórnych infekcjach parchowatość – uszkodzenia stają się szorstkie
Uwaga: Znaczenie szkód na bulwach jest dyskusyjne – część badań wskazuje, że larwy żerują głównie na korzeniach, nie na bulwach.
💰 Znaczenie ekonomiczne
Największe zagrożenie stanowią uszkodzenia liściowe na początku sezonu – młode siewki są najbardziej wrażliwe.
Progi szkodliwości:
- Rośliny dojrzałe zazwyczaj tolerują żerowanie bez strat plonu
- Interwencja konieczna gdy populacja przekracza 30-40 otworów na listek w gorących, suchych warunkach
- Dla papryki/oberżyny: próg 2 chrząszcze na roślinę
Potencjalne zagrożenie dla Europy: Modelowanie klimatyczne wskazuje, że pchełki mogłyby się zadomowić w całej Europie Środkowej i Północnej – wszystkich głównych regionach uprawy ziemniaka.
🌍 Rozprzestrzenienie geograficzne
Zasięg rodzimy: Ameryka Północna – szeroko rozpowszechnione w Kanadzie i USA.
Występowanie w regionie EPPO:
- Portugalia: kontynent, Azory (od ~1979), Madera (od ~2001)
- Hiszpania: wykryte w 2017 w Andaluzji
Ekspansja w Europie: Gatunek aktywnie rozprzestrzenia się w klimacie śródziemnomorskim. Istnieje ryzyko dalszej ekspansji na północ wraz z ocieplaniem klimatu.
🛡️ Metody zwalczania
Zwalczanie chemiczne:
- Orientacyjny próg: >50 pchełek/25 zaciągnięć czerpaka na młodych roślinach ziemniaka
- Wczesne wiosenne zabiegi na obrzeżach pól minimalizują wpływ na owady pożyteczne
Praktyki agrotechniczne:
- Zmianowanie z roślinami niepsiankowatymi
- Usuwanie chwastów-żywicieli (psianka czarna!)
- Niszczenie samosiewów ziemniaka
W portugalskich badaniach te środki drastycznie zredukowały populacje obu gatunków Epitrix.
Regulacje UE: Decyzja Wykonawcza Komisji 2012/270/UE nakazuje zabiegi w strefach wyznaczonych z naciskiem na wczesnowiosenne aplikacje.
🔍 Metody wykrywania i identyfikacji
Inspekcja wizualna:
- Obserwacja uszkodzeń typu „shot-hole” na liściach
- Zbieranie dorosłych chrząszczy czerpakiem lub aspiratorem
- Wykrywanie larw w terenie jest praktycznie niemożliwe ze względu na małe rozmiary i ukryty tryb życia
Identyfikacja gatunkowa:
- Morfologiczna – wymaga specjalistycznej wiedzy, oparta na genitaliach dorosłych
- Metody molekularne (barkoding DNA) na genie COI – umożliwiają pewną identyfikację przez niespecjalistów
- Sekwencje referencyjne dostępne w bazach EPPO-Q-bank i BOLD
📋 Status kwarantannowy
Klasyfikacja EPPO: Lista A2 – regulowany szkodnik spoza EPPO obecny w części regionu.
Status UE: Środki nadzwyczajne – szczególny nadzór i ograniczenia w obrocie.
Ograniczenia importowe:
- Import sadzeniaków ziemniaka z krajów trzecich zakazany w większości państw UE (Kanada ma derogację)
- Ziemniaki muszą być myte/szczotkowane z resztek gleby (≤0,1% ziemi)
- Certyfikat wolności od szkodnika lub dokumentacja systemu produkcji wolnej od szkodnika
- Dla ziemniaków jadalnych: weryfikacja pochodzenia lub środki fitosanitarne wg standardu EPPO PM 9/22
Rośliny ukorzeniające: Usunięcie gleby, produkcja w strefie wolnej lub szklarniach siatkowanych z bilateralnymi umowami monitoringowymi.