🌍 Występowanie
Oba gatunki mątwików notuje się na wszystkich kontynentach. W Polsce mątwik ziemniaczany wykrywany jest stosunkowo rzadko, a mątwika agresywnego stwierdzano tylko w pojedynczych przypadkach.
⚠️ Objawy porażenia
Mątwiki to nicienie z rodziny Heteroderidae. Na korzeniach ziemniaka i innych roślin żywicielskich, a rzadziej na bulwach ziemniaka, spotyka się kuliste, nieruchome samice o średnicy ok. 0,5 mm oraz cysty nicieni o średnicy 0,57-0,83 mm. Samice mątwika ziemniaczanego są najpierw białe, a następnie (zwykle przez 1-2 tygodnie) złotożółte, podczas gdy samice mątwika agresywnego są tylko białe (brak stadium złotożółtego). Po zakończeniu rozwoju samice obumierają i przekształcają się w cysty, które u obu gatunków są brunatne.
Występujący placowo słaby wzrost roślin, żółkniecie, więdnięcie i zamieranie liści, a z czasem śmierć całej rośliny. W Polsce objawy te są rzadko notowane. Znacznie częściej spotyka się objawy na podziemnych częściach roślin (nawet przy braku objawów na jej częściach nadziemnych) – wytwarzanie mniejszej liczby bulw o zredukowanych rozmiarach oraz występowanie na korzeniach, rzadziej bulwach, samic i cyst mątwików.
📉 Szkodliwość
Oba gatunki nicieni są poważnymi szkodnikami ziemniaka, zmniejszając plony i ograniczając jakość bulw (często wytwarzane bulwy są bardzo drobne). Przy wysokiej liczebności populacji mątwików w glebie notowano spadek plonu dochodzący do 80%. Cysty wypadają do gleby zwłaszcza w trakcie zbiorów ziemniaków. Znajdujące się w cystach osobniki młodociane nicieni mogą stopniowo je opuszczać i porażać rośliny żywicielskie. Stwierdzono obecność zdolnych do infekcji osobników młodocianych w cystach znajdujących się w glebie nawet przez okres do 40 lat.
🔄 Sposoby rozprzestrzeniania
Osobniki młodociane mogę rozprzestrzeniać się na niewielki dystans poszukując korzeni żywicieli. Na większy dystans szkodnik może rozprzestrzeniać się wraz z wszelkim materiałem zanieczyszczonym glebą, takim jak bulwy ziemniaka, warzywa korzeniowe, cebule, sadzonki roślin, a ponadto w podłożu, również towarzyszącym materiałowi roślinnemu.
🛡️ Zwalczanie
Zwalczanie chemiczne nicieni jest mało efektywne, pozwalając na ograniczenie strat w plonach, lecz nie na wyniszczenie szkodników. Dlatego najważniejszą metodą ich zwalczania są zabiegi agrotechniczne w ramach okresu kwarantanny, które stosowane przez 6 lat, a w przypadku stwierdzenia po tym okresie cyst mątwików z żywą zawartością, przez kolejne 6 lat.
Zabiegi te polegają na zaniechaniu uprawy na porażonym polu roślin żywicielskich mątwików (uprawiane mogą być rośliny nieżywicielskie takie jak zboża, a rzadziej stosowane jest całkowite ugorowanie pola). Dopuszcza się uprawę odmian ziemniaka odpornych na dany gatunek i patotyp mątwika, z ich przeznaczeniem do konsumpcji i przerobu przemysłowego. Konieczne jest niszczenie samosiewów ziemniaka i chwastów psiankowatych. Ziemniaki z upraw zasiedlonych przez mątwiki mogą być przeznaczone do sortowania lub przerobu przemysłowego po oczyszczeniu z gleby, w gospodarstwie, z którego one pochodzą.
⚖️ Status prawny
W Polsce gatunki Globodera rostochiensis i G. pallida podlegają obowiązkowi zwalczania.
📚 Źródła
- Materiały Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa
- Protokół diagnostyczny EPPO – Globodera spp.
🔬 Morfologia
Cysty: struktury gładko zaokrąglone z opalenizną skórą i pojedynczą okienkowatością w rejonie sromu. Grzbiety kutykularne między odbytem a sromem: 16–31.
Larwy inwazyjne (J2): robakokształtne, ruchliwe, długość około 468 µm. Dobrze wykształcony stylet 21,8 µm z małymi, zaokrąglonymi guzkami szerokości 3–4 µm.
Samice: białe lub kremowe, kuliste ciało z wystającą szyją, średnica około 445 µm. Przechodzą przez fazę złotożółtą trwającą 4–6 tygodni przed stwardnieniem w brązową cystę.
Samce: wydłużone, średnio 1200 µm, z krótkim, tępo zaokrąglonym zakończeniem ogona.
🔄 Cykl życiowy
Cykl życiowy trwa 40–60 dni.
Przebieg:
- Larwy J2 wylęgają się z cyst w odpowiedzi na wydzieliny korzeniowe gospodarza
- Penetrują korzenie i ustanawiają struktury pokarmowe (syncytia)
- Samice produkują 200–500 jaj przed przekształceniem się w cysty
KLUCZOWA CECHA – trwałość cyst: cysty mogą pozostać w stanie uśpienia przez 20 lat lub dłużej bez żywicieli psiankowatych!
Naturalny spadek populacji zależy od typu gleby: gleby piaszczyste/torfowe – 69% rocznie, gleby gliniaste/ilaste – 26% rocznie.
🌿 Rośliny żywicielskie
Zakres żywicieli ograniczony do rodziny Solanaceae (psiankowate):
- Główny: ziemniak (Solanum tuberosum)
- Drugorzędne: pomidor, oberżyna (bez znaczących strat ekonomicznych)
- Potencjalne: ponad 130 gatunków Solanum, Datura, Nicotiana, Physalis i pokrewne
🧬 Patotypy
Globodera rostochiensis: 5 patotypów (Ro1–Ro5)
Globodera pallida: 3 patotypy (Pa1–Pa3)
Tylko Pa1 i Ro1 są wyraźnie odróżnialne; pozostałe reprezentują nakładające się populacje.
Gen H1 zapewnia ochronę przed patotypami Ro1 i Ro4 – jest szeroko wprowadzony do wielu odmian handlowych.
⚠️ Objawy i szkody
Objawy polowe:
- Placowe osłabienie wzrostu
- Karłowatość, żółknięcie roślin
- Redukcja wielkości bulw nawet przy niewielkich objawach na liściach
Samice i młode cysty: widoczne gołym okiem jako „maleńkie żółte lub brązowe główki szpilek” na powierzchni korzeni.
Straty: szacowane na 9% całkowitej produkcji ziemniaków w Europie. Około 2 tony/ha straty na każde 20 jaj/gram gleby.
🛡️ Metody zwalczania
Praktyki agrotechniczne:
- Płodozmian (6–7 lat bez ziemniaka)
- Odmiany odporne – najskuteczniejsza metoda
- Rośliny pułapkowe (Solanum sisymbriifolium)
- Biofumigacja i wczesne niszczenie plantacji
- Dezynfekcja sprzętu
Odmiany odporne: nowoczesna hodowla zidentyfikowała geny nadające częściową odporność (Gro1.2, Gro1.3, Grp1) lub prawie całkowitą ochronę (H1, Gro1, GroVI).
Zwalczanie chemiczne: fumigacyjne nematocydy, szczególnie w uprawie pomidora.
🔍 Metody wykrywania
Inspekcja wizualna: samice i młode cysty widoczne jako drobne żółte/brązowe kuleczki na korzeniach, ale słabe porażenia trudne do wykrycia.
Metody laboratoryjne:
- Ekstrakcja nicieni wg EPPO PM 7/119
- Badanie morfologiczne: cechy styletu, kształt guzków, liczba grzbieci kutykularnych
Metody molekularne: PCR, real-time PCR, HTS, sekwencjonowanie Sanger.
Zalecenie: łączenie metod morfologicznych i molekularnych, szczególnie przy podejrzeniu nowych introdukcji.
📋 Status kwarantannowy
EPPO: lista A2
UE: organizm kwarantannowy załącznika II B
Zadomowiony w regionie EPPO, ale pozostaje krytycznym problemem dla produkcji ziemniaków nasiennych. Główne zagrożenia to wirulentne populacje spoza Europy i presja selekcyjna z intensywnych upraw.
