📋 Wprowadzenie
Halyomorpha halys jest pluskwiakiem różnoskrzydłym z rodziny tarczówkowatych (Pentatomidae), stanowiącym zagrożenie dla roślin sadowniczych, warzyw i roślin ozdobnych w Polsce.
📋 Zasięg występowania
Gatunek ten pochodzi z Azji (Chiny, Japonia, Korea Północna i Południowa, Tajwan), skąd został zawleczony do Ameryki Północnej (Kanada, USA) oraz Europy, gdzie występuje w większości krajów. W Polsce gatunek ten został stwierdzony w kilkunastu stanowiskach, głównie na południu kraju. W poszczególnych stanowiskach znajdowano zazwyczaj pojedyncze osobniki szkodnika, często bez związku z roślinami żywicielskimi (np. w budynkach).
🔬 Morfologia
Osobniki dorosłe tego owada mają długość 12-17 mm, a ich zabarwienie jest brązowo-zielone z metalicznymi, barwy miedzianej lub niebieskawymi plamami na głowie i przedpleczu. Po grzbietowej stronie ciała znajduje trójkątna tarczka dochodząca do połowy długości odwłoka, który otoczony jest przez beżowo paskowaną otoczkę. Czułki są pięcioczłonowe, brązowe z jaśniejszymi paskami. Nimfy są początkowo żółto-czerwone, a z czasem stają się brązowawe.
Gdy owady czują się zagrożone wytwarzają bardzo nieprzyjemną woń, która na długo może utrzymywać się w pomieszczeniach.
📉 Szkodliwość
Osobniki H. halys odżywiają się sokami roślin – nimfy żerują na liściach, łodygach i owocach roślin oraz kolbach kukurydzy, a osobniki dorosłe głównie na owocach. Na porażonych organach roślinnych pojawiają się niewielkie nekrotyczne plamki (średnicy około 3 mm) i bruzdy oraz brązowawe przebarwienia. Silnie porażone owoce są zdeformowane i nie nadają się do sprzedaży. Na kolbach kukurydzy tworzą się nekrozy na ziarniakach, natomiast w przypadku soi i fasoli na nasionach wewnątrz strąków.
W Polsce jak dotąd nie obserwowano uszkodzeń roślin wywołanych przez H. halys. Od kilku lat PIORiN realizuje program lustracji upraw na obecność szkodnika. Jest to warunek niezbędny dla zapewnienia odpowiedniego stanu fitosanitarnego wysyłanego towaru (eksport polskich owoców) do krajów, w których owad jest objęty obowiązkiem zwalczania.
🔄 Rozprzestrzenianie
Owady mogą rozprzestrzeniać się lokalnie w uprawach, a ponadto są przenoszone wraz z przesyłkami roślin, świeżych owoców i warzyw oraz kolb kukurydzy.
📋 Status fitosanitarny
W Unii Europejskiej, a tym samym w Polsce, Halyomorpha halys nie podlega obowiązkowi zwalczania (nie jest to agrofag kwarantannowy w Unii).
🔬 Morfologia
Chrząszcz dorosły: długość 12–17 mm, kształt tarczy. Ubarwienie marmurkowo-brązowe (stąd nazwa „marmurkowy”). Cechy diagnostyczne:
- Czułki z charakterystycznymi białymi paskami na dwóch ostatnich członach
- Brzeg odwłoka z naprzemiennym wzorem jasnych i ciemnych pasów
- Spodnia strona ciała jasnoszara
Jajo: elipsoidalne, 1,3 × 1,0 mm, początkowo jasnozielone, przed wylęgiem białawe z pomarańczowym trójkątem (otwieraczem jajowym). Składane w grupach po 20–30 na spodniej stronie liści.
Nimfy: przechodzą 5 stadiów (I – 2,4 mm, V – 12 mm). Młodsze stadia pomarańczowo-czerwone z ciemnymi pasami, starsze coraz bardziej przypominają dorosłe.
🔄 Cykl życiowy
Liczba pokoleń zależy od klimatu:
- Chłodniejsze regiony (Europa Środkowa): 1 pokolenie rocznie
- Cieplejsze regiony (południe USA, Włochy): 2 pokolenia rocznie
- Subtropiki: do 4–6 pokoleń
Przezimowanie: dorosłe w stanie diapauzy, często masowo w budynkach, pod korą, w szczelianch – stąd problem z plagą w domach.
Rozwój: inkubacja jaj 5–12 dni (zależnie od temperatury), rozwój nimfalny około 40 dni. Dorosłe mogą żyć ponad rok.
Rozród: samica składa 250–500 jaj w ciągu życia. Kopulacja wielokrotna zwiększa płodność.
🌿 Rośliny żywicielskie
Gatunek skrajnie polifagiczny – ponad 100 udokumentowanych żywicieli:
Drzewa owocowe:
- Jabłoń, grusza – główne straty ekonomiczne w Europie i USA
- Brzoskwinia, morela, śliwa, czereśnia
- Orzech włoski, leszczyna
Warzywa: pomidor, papryka, fasola, kukurydza, soja
Rośliny ozdobne: budleja, katalpa, róża, paulownia
Inne: winorośl, kiwi, oliwka, awokado, cytrusy
Preferuje żerowanie na owocach i nasionach, ale atakuje też liście i łodygi.
⚠️ Objawy i szkody
Żerowanie kłująco-ssące powoduje charakterystyczne uszkodzenia:
- Owoce: deformacje, gąbczaste przebarwienia miąższu („cat-facing”), nekrozy, obniżona jakość handlowa
- Warzywa: wgłębienia, przebarwienia, zniekształcenia
- Nasiona: uszkodzenia obniżające kiełkowanie (soja, kukurydza)
Dodatkowo wydzielane śmierdzące substancje obronne (aldehydy) mogą powodować nieprzyjemny zapach produktów.
Problem w budynkach: masowe zimowanie w domach – setki do tysięcy osobników, intensywny zapach, alergie.
💰 Straty ekonomiczne
USA: od wykrycia w 1998 r. straty szacowane na setki milionów USD rocznie. W 2010 r. w stanie Maryland straty w jabłoniach sięgnęły 37 mln USD.
Włochy: od 2012 r. rosnące straty w sadach gruszy i jabłoni w Emilii-Romanii i Trydencie – do 40% owoców uszkodzonych. W 2019 r. straty w produkcji gruszek przekroczyły 300 mln EUR.
Dodatkowe koszty: zwiększona liczba zabiegów insektycydowych, koszty monitoringu, straty związane z obniżoną jakością handlową.
🌍 Historia inwazji
Pochodzenie: Azja Wschodnia (Chiny, Japonia, Korea, Tajwan).
Ameryka Północna:
- 1998: pierwsze wykrycie w Pensylwanii (Allentown)
- Szybkie rozprzestrzenienie – obecnie w 47 stanach USA i 5 prowincjach Kanady
Europa:
- 2004: Szwajcaria (Zurych) – pierwsze wykrycie w Europie
- 2012: Włochy (Emilia-Romania) – początek masowej inwazji
- 2014: Niemcy, Francja
- 2018–2020: rozprzestrzenienie w całej Europie Zachodniej i Środkowej
- Obecnie obecny w ponad 30 krajach europejskich
🛡️ Metody zwalczania
Zwalczanie chemiczne:
- Pyretroidy (lambda-cyhalotryna, bifentryna) – szerokospektowe, ale szkodliwe dla organizmów pożytecznych
- Neonikotynoidy – skuteczne, ale ograniczane ze względu na ochronę pszczół
- Wyzwanie: gruba kutikula pluskwiaków wymaga wyższych dawek
Zwalczanie biologiczne:
- Trissolcus japonicus (osica samurajska) – główny pasożyt jaj w Azji, introdukowany do USA i Europy
- Anastatus bifasciatus – rodzimy pasożyt jaj europejskich pluskwiaków, atakuje też H. halys
- Grzyby entomopatogenne: Beauveria bassiana
Metody agrotechniczne: pułapki zatruwane („attract-and-kill”), siatki ochronne, pułapki przywabiające na brzegach sadu.
🔍 Metody wykrywania i monitoringu
Pułapki feromonowe: syntetyczny feromon agregacyjny jest komercyjnie dostępny i bardzo skuteczny w monitoringu.
Inspekcja wizualna:
- Otrząsanie gałęzi na płachtę (beat sheet sampling)
- Przegląd roślin żywicielskich pod kątem dorosłych, nimf i złóż jaj
- Kontrola budynków jesienią (miejsca zimowania)
Identyfikacja: morfologiczna (kluczowa: białe paski na czułkach, wzór brzucha) lub molekularna (DNA barcoding).
