📋 Hymenoscyphus fraxineus
Hymenoscyphus fraxineus jest grzybem stanowiącym zagrożenie dla jesionów w Polsce.
📋 Zasięg występowania
Grzyb został opisany w roku 2006 na terenie Polski jako Chalara fraxinea. Dopiero cztery lata później stwierdzono, że Chalara fraxinea była tylko anamorficznym (aseksualnym) stadium grzyba, któremu w następstwie nadano nazwę Hymenoscyphus pseudoalbidus. Finalnie uzyskał on aktualne nazewnictwo, tj. Hymenoscyphus fraxineus (stadium płciowe).
H. fraxineus występuje w Azji (Chiny, Japonia, Korea i azjatycka część Rosji) oraz w większości krajów europejskich. W Polsce występuje praktycznie na wszystkich obszarach występowania jesionu i ulega dalszemu rozprzestrzenianiu się.
⚠️ Objawy występowania i szkodliwość
Zamieranie jesionu charakteryzuje się bardzo szerokim zakresem objawów. Więdnięcie liści, zamieranie pędów, zmiany o charakterze martwiczym kory czy przebarwienia drewna to najbardziej oczywiste symptomy choroby. Widoczne są nekrotyczne zmiany chorobowe i zrakowacenia na korze, połączone z przebarwieniami drewna, prowadzące w konsekwencji do zamierania pędów, gałęzi i mniejszych łodyg rośliny. Pierwszymi objawami mogącymi sugerować pojaw patogenicznego grzyba są także małe zmiany nekrotyczne na ogonkach liści i na ich nerwach. Drzewa mogą być zaatakowane w różnym wieku, bez względu na miejsce ich występowania, zarówno w lasach, szkółkach, na terenach zieleni miejskiej, wzdłuż poboczy dróg. W przypadku młodych drzew patogen może doprowadzić do ich śmierci, natomiast na starszych egzemplarzach choroba przybiera charakter przewlekły, co prowadzi do ogólnego osłabienia rośliny i większej jej podatności na inne szkodliwe czynniki. Odnotowano niejednokrotnie śmiertelność jesionów na obszarze kilku hektarów. W okresie od czerwca do października na ogonkach i nerwach liści w ściółce, a rzadziej na gałęziach można zauważyć białe lub kremowe owocniki grzyba o średnicy 1,5-5 mm.
Grzyb jest zadomowiony w całej Polsce. W przypadku niepodjęcia środków fitosanitarnych potencjalny wpływ może być wysoki, a grzyb przy sprzyjających warunkach do zasiedlania i rozprzestrzeniania może przyczynić się do zamierania znacznej części drzewostanów jesionowych. Szczególnie szybkiemu tempu zamierania są podatne sadzonki w szkółkach i młode drzewostany. Obserwuje się to w wielu krajach europejskich, w tym w Polsce.
🔄 Sposoby rozprzestrzeniania i przenikania
Patogen może rozprzestrzenić się drogą powietrzną za pomocą askospor na znaczny dystans. Między krajami może być przenoszony wraz z sadzonkami i na drewnie, zwłaszcza okrągłym z korą.
📋 Wymagania fitosanitarne
Hymenoscyphus fraxineus nie podlega obowiązkowi zwalczania w krajach Unii Europejskiej, w tym w Polsce (nie jest to agrofag kwarantannowy w Unii).
🔬 Morfologia
Owocniki (apotecja): małe, białe do kremowych, miseczkowate struktury (średnica 2–5 mm) na trzonkach. Wyrastają z opadłych ogonków liściowych na ściółce.
Zarodniki workowe (askospory): bezbarwne, jednokomórkowe, elipsoidalne (12–20 × 3,5–5 µm). Uwalniane latem (lipiec–wrzesień).
Stadium bezczapek (anamorficzne): Chalara fraxinea – produkuje konidia na porażonych pędach.
Grzybnia: rośnie w tkankach przewodzących, powodując zamieranie.
🔄 Cykl życiowy
Infekcja: askospory uwalnianie z owocników na ściółce infekują liście jesionów przez aparaty szparkowe.
Kolonizacja: grzybnia przerasta przez ogonek liściowy do pędu. W czasie zimy kolonizuje tkanki przewodzące pędu.
Zamieranie pędów: wiosną widoczne nekrozy i zamieranie porażonych pędów.
Powstawanie owocników: na opadłych ogonkach liściowych leżących na ściółce rozwijają się apotecja.
Rozmnażanie: głównie płciowe (askospory). Bezczapki (konidia) rozprzestrzeniają się na krótkie dystanse.
🌿 Rośliny żywicielskie
Gatunki z rodzaju Fraxinus (jesion):
- Fraxinus excelsior – jesion wyniosły (główny żywiciel, bardzo podatny)
- Fraxinus angustifolia – jesion wąskolistny (podatny)
- Fraxinus ornus – jesion mannowy (umiarkowanie podatny)
Gatunki azjatyckie (F. mandschurica, F. chinensis) – odporne lub tolerancyjne (współewoluowały z patogenem).
⚠️ Objawy choroby
Na liściach: brunatne, nekrotyczne plamy, przedwczesne opadanie.
Na pędach:
- Ciemne, wklęsłe nekrozy na korze
- Zamieranie wierzchołków pędów
- Przebarwienia drewna pod nekrozami
Na koronie: postępujące zamieranie od wierzchołka (dieback), redukcja ulistnienia, pędy epicormiczne na pniu.
Na korzeniach i szyjce korzeniowej: nekrozy korowe – szczególnie groźne, mogą powodować szybkie zamieranie całych drzew.
Przebieg: młode drzewa zamierają szybko (1–2 lata), starsze mogą przetrwać wiele lat z postępującym uszkodzeniem.
💰 Wpływ na europejskie populacje jesionu
Skala problemu: jedna z najpoważniejszych chorób drzew leśnych w historii Europy.
Skutki:
- Masowe zamieranie jesionów w całej Europie
- Utrata 60–90% drzewostanów jesionowych w niektórych regionach
- Zagrożenie dla ekosystemów zależnych od jesionu
- Straty ekonomiczne w leśnictwie i produkcji drewna
Połączenie z zagrożeniem ze strony Agrilus planipennis może doprowadzić do funkcjonalnego wyginięcia jesionu w Europie.
🌍 Historia rozprzestrzeniania w Europie
Pochodzenie: Azja Wschodnia (Japonia, Korea, Chiny) – gdzie jest nieszkodliwym saprofitem na rodzimych jesionach.
Ekspansja w Europie:
- Lata 90. XX w.: pierwsze obserwacje zamierania jesionów w Polsce (nierozpoznane)
- 2006: identyfikacja patogena (Chalara fraxinea)
- 2007–2010: rozprzestrzenienie w całej Europie Środkowej
- 2010+: dotarcie do Wysp Brytyjskich, Skandynawii
- Obecnie obecny w większości krajów europejskich
Prawdopodobna droga introdukcji: import sadzonek jesionów z Azji.
🛡️ Metody zwalczania
BRAK SKUTECZNEGO LECZENIA.
Zarządzanie:
- Usuwanie silnie porażonych drzew (zmniejszenie inokulum)
- Pozostawianie drzew wykazujących tolerancję
- Selekcja i rozmnażanie drzew tolerancyjnych
- Unikanie transportu materiału roślinnego z regionów porażonych
Hodowla odpornościowa: 1–5% drzew wykazuje naturalną tolerancję. Programy selekcji tolerancyjnych genotypów w wielu krajach.
Zwalczanie chemiczne: nieskuteczne w warunkach leśnych.
🔍 Metody wykrywania
Inspekcja wizualna: rozpoznanie charakterystycznych objawów (nekrozy pędów, zamieranie korony, przebarwienia pod korą).
Izolacja: hodowla grzyba na pożywkach z porażonych tkanek.
Metody molekularne: PCR z primerami specyficznymi dla H. fraxineus – pewna i szybka identyfikacja.
Obserwacja owocników: apotecja na ściółce latem (wymagają mikroskopowego potwierdzenia).
