📋 Wprowadzenie
Leptinotarsa decemlineata (stonka ziemniaczana) jest chrząszczem szeroko rozpowszechnionym w wielu krajach Ameryki Północnej i Środkowej, niektórych krajach azjatyckich i w większości krajów europejskich, w tym w Polsce. Jest groźnym szkodnikiem ziemniaka.
🔬 Morfologia
Dorosły chrząszcz długości około 10 mm, o żółtawym lub pomarańczowym zabarwieniu z 10 czarnymi paskami na pokrywach i nieregularnymi plamami na przedpleczu. U samca na ostatnim segmencie znajduje się delikatne wklęśnięcie.
Jaja stonki są intensywnie żółte, długości 1,2 mm, składane w złożach na spodniej stronie liści ziemniaka. Ciało larwy, w zależności od stadium, o długości 1,0-15,0 mm, z wyjątkiem czarnych nóg, głowy i tarczki zabarwione jest na czerwono. Poczwarka barwy jednolicie pomarańczowoczerwone, długości 8-10 mm.
📉 Szkodliwość
Larwy L1 żerując na roślinie wygryzają tylko małe otworki w liściu. Starsze larwy i postacie dorosłe niszczą liście od krawędzi do nerwu głównego, następnie zjadają ogonki liściowe a potem całe pędy. Najbardziej żarłoczne są dorosłe i larwy stadium L3 oraz L4, które po ogołoceniu rośliny z liści obgryzają pędy boczne i łodygi. Przy braku zielonych części roślin larwy te oraz dorosłe chrząszcze uszkadzają bulwy drążąc na ich powierzchni płaskie żerowiska.
Stonka ziemniaczana jest poważnym szkodnikiem ziemniaka wywołując spadek w zbiorach od 30% do nawet 90%. Ponadto wywołuje straty w uprawach pomidora i oberżyny obniżając plon i jakość owoców. W Polsce ma znaczenie przede wszystkim jako szkodnik ziemniaka.
🔄 Rozprzestrzenianie
W warunkach polowych najważniejszym sposobem rozprzestrzeniania się dorosłych chrząszczy są ich przeloty. Na większy dystans szkodniki przenoszone są wraz z przesyłkami roślin gatunków żywicielskich, bulwami ziemniaka, owocami pomidora i oberżyny oraz na opakowaniach i środkach transportu. Zimujące w glebie chrząszcze mogą być przemieszczane wraz z glebą towarzyszącą materiałowi roślinnemu (np. warzywom korzeniowym).
📋 Status fitosanitarny
Leptinotarsa decemlineata podlega obowiązkowi zwalczania (jest agrofagiem kwarantannowym) w określonych strefach chronionych wyznaczonych na terenie Unii Europejskiej. W Polsce nie jest to agrofag kwarantannowy, natomiast jest on agrofagiem regulowanym w przypadku eksportu ziemniaków do niektórych krajów.
🔬 Morfologia
Chrząszcz dorosły: krępy, owalny, silnie wypukły, długość około 10 mm. Charakterystyczne ubarwienie: żółtobrązowy z 5 czarnymi pasami na każdej pokrywie (razem 10 – stąd nazwa decemlineata).
Jajo: pomarańczowożółte, owalne, składane w grupach po 20–60 na spodniej stronie liści.
Larwa: przechodzi 4 stadia. I stadium wiśniowoczerwone z czarną głową, kolejne stadia jasnopomorańczowe z charakterystycznymi czarnymi znaczeniami przy przetchlinkach. Larwa IV stadium największa – do 15 mm.
Poczwarka: w glebie, pomarańczowa.
🔄 Cykl życiowy
Liczba pokoleń: 2–3 pokolenia rocznie w zależności od temperatury.
Pełny cykl: w optymalnych warunkach zaledwie 30 dni.
Zimowanie: dorosłe w glebie na głębokości 7,6–12,7 cm. Wychodzą wiosną po nagromadzeniu około 68 stopniodni powyżej 10,5°C.
Płodność: samice składają do 2000 jaj w ciągu życia. Larwy linieją 4 razy w ciągu 2–3 tygodni.
Diapauza: dorosłe mogą wchodzić w letnią diapazę przy braku pokarmu oraz zimową diapazę.
🌿 Rośliny żywicielskie
Głównie rośliny z rodziny Solanaceae (psiankowate):
Żywiciele uprawni:
- Ziemniak (Solanum tuberosum) – główny żywiciel
- Pomidor (Solanum lycopersicum)
- Oberżyna (Solanum melongena)
- Papryka (Capsicum spp.)
Żywiciele dziko rosnący: liczne dzikie psianki (Solanum nigrum, S. dulcamara i inne).
Niektóre dzikie gatunki Solanum wykazują odporność dzięki gruczołowym włoskom utrudniającym żerowanie.
⚠️ Objawy i szkody
Zarówno larwy, jak i dorosłe powodują silną defoliację.
Objawy:
- Wyżerki na liściach, często pozostaje tylko nerw główny
- Przy silnym porażeniu – całkowite ogołocenie roślin
- Osłabienie roślin, redukcja plonu bulw
Straty plonu: mogą przekraczać 50% w niektórych regionach.
Larwy III i IV stadium oraz dorosłe są najbardziej żarłoczne i powodują największe szkody.
💰 Znaczenie ekonomiczne
Stonka ziemniaczana jest jednym z najważniejszych ekonomicznie szkodników ziemniaka na świecie.
Straty:
- W Chinach szacowane na 3,2 mln USD rocznie, z potencjałem wzrostu do 235 mln USD wraz z ekspansją populacji
- W Europie i Ameryce Północnej – wielomilionowe straty
Koszty zwalczania: wielokrotne opryski insektycydowe w sezonie, konieczność rotacji substancji czynnych.
🌍 Historia inwazji
Pochodzenie: Ameryka Północna – pierwotnie żywiła się dzikimi psiankami w regionie Gór Skalistych.
Ekspansja w Ameryce: wraz z rozwojem uprawy ziemniaka w XIX w. przeszła na ten żywiciel i szybko rozprzestrzeniła się na wschód kontynentu.
Inwazja do Europy:
- 1877: pierwsze stwierdzenie w Europie (Niemcy, porty)
- 1922: ustabilizowanie się populacji we Francji (Bordeaux)
- Lata 40. XX w.: rozprzestrzenienie w całej Europie Zachodniej i Środkowej
- Obecnie występuje na większości kontynentu, z wyjątkiem Wysp Brytyjskich, Skandynawii i części regionów
🛡️ Metody zwalczania
POWAŻNY PROBLEM – OPORNOŚĆ: stonka wykształciła oporność na ponad 54 substancje czynne insektycydów, w tym neonikotynoidy. Jest „mistrzem świata” wśród owadów w szybkości nabywania oporności.
Zwalczanie chemiczne:
- Wymaga rotacji substancji czynnych z różnych grup chemicznych
- Integrowane zarządzanie opornością (IRM) jest konieczne
- Stosowane grupy: pyretroidy, neonikotynoidy, spinosyny, diamidy, inhibitory syntezy chityny
Zwalczanie biologiczne:
- Beauveria bassiana – grzyb entomopatogenny (komercyjne preparaty)
- Nicienie entomopatogenne
- Biedronki i inne drapieżniki (ograniczona skuteczność)
Metody agrotechniczne: płodozmian, odmianyt wczesne (ucieczka przed szczytową aktywnością), sadzenie pod włókniną.
🔍 Metody wykrywania
Inspekcja wizualna: bardzo łatwa – chrząszcz i larwy są duże i charakterystycznie ubarwione.
Co obserwować:
- Dorosłe chrząszcze (żółte z czarnymi pasami)
- Pomarańczowe złoża jaj na spodniej stronie liści
- Czerwono-pomarańczowe larwy z czarnymi znaczeniami
- Charakterystyczne wyżerki na liściach
Monitoring: regularne lustracje plantacji od wiosny. Próg ekonomicznej szkodliwości zależy od stadium rozwoju ziemniaka.
