📋 Wprowadzenie
Thrips palmi (wciornastek palmowy) jest wciornastkiem z rodziny Thripidae, stanowiącym zagrożenie dla roślin uprawianych w szklarniach.
📋 Zasięg występowania
Thrips palmi występuje w strefie klimatu tropikalnego w Azji, kilku krajach afrykańskich, USA (Floryda i Hawaje), Meksyku, Ameryce Środkowej i wyspach na Morzu Karaibskim, Ameryce Południowej (Brazylia, Gujana, Gujana Francuska, Kolumbia i Surinam), a także Australii i Oceanii. W Europie szkodnik był notowany w szklarniach w Niderlandach, Portugalii i Wielkiej Brytanii, lecz jego ogniska zostały wyniszczone. Był on notowany na kwiatach ciętych storczyków importowanych do Polski, lecz nie stwierdzono jego występowania na roślinach uprawianych w naszym kraju.
🔬 Morfologia
Larwy i osobniki dorosłe szkodnika są jasnożółte z ciemniejszymi szczecinkami, długości około 1 mm w przypadku larw i około 1,3 mm w przypadku osobników dorosłych. Podobnie jak u innych wciornastków, osobniki dorosłe posiadają dwie pary skrzydeł pokryte szczecinami. Identyfikacja morfologiczna jest możliwa na podstawie cech morfologicznych utrwalonych w 60% etanolu, a następnie spreparowanych osobników dorosłych, pod dużym powiększeniem mikroskopu. Wszystkie stadia rozwojowe można zidentyfikować przy użyciu metod molekularnych.
📉 Szkodliwość
Postaci dorosłe oraz larwy mogą występować na wszystkich nadziemnych częściach roślin. Podczas żerowania nakłuwają one tkankę roślinną odżywiając się sokiem komórkowym. W konsekwencji, w tkance powstają wypełnione powietrzem puste przestrzenie, widoczne na powierzchni organów roślinnych w postaci srebrzystych punktów. Punkty te łączą się w większe srebrzące się plamki na powierzchni liści, szczególnie wzdłuż nerwów – głównego i bocznych.
Silnie porażone rośliny charakteryzują się srebrzeniem lub brązowieniem i karłowaceniem liści, zahamowaniem wzrostu wierzchołków pędu, deformacją owoców, które pokrywają się skorkowaciałymi bliznami. W kwiatach mogą pojawiać się nekrotyczne plamy, które nie zawsze są widoczne.
Szkodnik wywołuje znaczne straty zwłaszcza w uprawach warzyw dyniowatych (melony, ogórki) i psiankowatych (oberżyna, papryka), obniżając plon i jakość owoców. Przykładowo na Martynice straty w produkcji oberżyny dochodziły do 90%.
🔄 Rozprzestrzenianie
Owady mogą rozprzestrzeniać się w sposób naturalny na niewielką odległość. Na większy dystans szkodnik może być przenoszony głównie wraz z materiałem szkółkarskim roślin żywicielskich, kwiatami ciętymi i owocami oraz na opakowaniach.
📋 Status fitosanitarny
W Unii Europejskiej, a tym samym w Polsce, Thrips palmi podlega obowiązkowi zwalczania (jest to agrofag kwarantannowy w Unii).
🔬 Morfologia
Dorosła samica: długość około 1,3 mm. Ciało jasnożółte z czarnymi szczecinkami. Skrzydła obecne, wąskie, strzępkowate.
Cechy diagnostyczne odróżniające od podobnych gatunków (np. Thrips flavus):
- 4 boczne szczecinki na II tergicie odwłoka
- Szczecinki wewnątrzoczkowe (interocelarne) położone na zewnątrz trójkąta oczkowego
Samiec: nieco mniejszy, jaśniejszy.
Larwy: bezskrzydłe, żółtawe, podobne do dorosłych.
🔄 Cykl życiowy
Rozwój bardzo szybki w ciepłych warunkach.
Czas rozwoju: przy 25°C cykl od jaja do jaja trwa zaledwie 17,5 dnia.
Liczba pokoleń: w optymalnych warunkach (25–30°C, Tajwan) około 25–26 pokoleń rocznie.
Płodność: wysoka – średnio 59,6 jaja/samicę (3,8 jaja dziennie) przy optymalnej temperaturze.
Rozmnażanie: partenogeneza arrenotokiczna (niezapłodnione jaja rozwijają się w samce).
Stadia rozwojowe: jajo → 2 stadia larwalne → przedpoczwarka → poczwarka → dorosły.
🌿 Rośliny żywicielskie
Gatunek polifagiczny – atakuje ponad 100 gatunków roślin:
Warzywa (główne żywiciele):
- Dyniowate: ogórek, melon, arbuz, dynia, cukinia
- Psiankowate: oberżyna (główny żywiciel), pomidor, papryka
Rośliny strączkowe: fasola, groch, soja, cowpea
Rośliny ozdobne: chryzantema, storczyki, cyklamen – częste przechwycenia w handlu
Uprawy polne: bawełna, sezam, tytoń, słonecznik
Momordica charantia (gorzka dynia) – częsty żywiciel w przechwyceniach importowych.
⚠️ Objawy i szkody
Uszkodzenia pokarmowe:
- Srebrzyste blizny pokarmowe na powierzchni liści, szczególnie wzdłuż nerwu głównego i bocznych
- Silnie uszkodzone rośliny wykazują srebrzysty lub brązowy wygląd liści
- Zahamowanie wzrostu liści i wierzchołków pędów
- Blizny i deformacje owoców – obniżenie wartości handlowej
Przenoszenie wirusów: Thrips palmi jest wektorem kilku tospowirusów:
- Watermelon silvery mottle virus (WSMoV)
- Calla lily chlorotic spot virus (CCSV)
- Groundnut bud necrosis virus (GBNV)
💰 Straty ekonomiczne
Karaiby – dramatyczny przykład:
- Gwadelupa: eksport oberżyny spadł z 5000 ton (1985) do 1600 ton (1986) – redukcja o 68%
- Martynika: 37% upraw warzywnych i 90% upraw oberżyny uszkodzonych
Japonia: znaczące straty w produkcji ozdobnych pod osłonami.
Gatunek stanowi poważne zagrożenie zarówno w uprawach polowych, jak i szklarniowych, szczególnie w klimacie ciepłym i umiarkowanie ciepłym.
🌍 Rozmieszczenie i historia inwazji
Pochodzenie: południowo-wschodnia Azja – gatunek opisany z Sumatry (Indonezja) w 1925 r.
Ekspansja:
- Rozprzestrzenienie na zachód do Sudanu i na północ do Tajwanu
- 1978: pojawienie się masowych gradacji w Japonii
- 1985: introdukcja na Karaiby (Gwadelupa, Martynika) – początek ekspansji w Ameryce
- Obecnie obecny w Ameryce Środkowej i Południowej, Afryce, Oceanii
Europa: kilka ograniczonych ognisk w regionie EPPO, które zostały zeradykowane. Liczne przechwycenia w imporcie roślin ozdobnych, oberżyny i Momordica charantia.
🛡️ Metody zwalczania
Wyzwania: zwalczanie chemiczne utrudnione przez ukryty tryb życia (wewnątrz kwiatów, w zawinięciach liści) oraz narastającą oporność na insektycydy.
Integrowana ochrona (IPM): najskuteczniejsze podejście łączy profilaktykę, selektywne insektycydy i zwalczanie biologiczne.
Zwalczanie biologiczne:
- Orius spp. (dziubałkowate) – skuteczne drapieżniki wciornastków
- Amblyseius spp. (roztocze drapieżne z rodziny Phytoseiidae)
- Grzyby entomopatogenne: Beauveria bassiana, Metarhizium anisopliae
Zwalczanie chemiczne:
- Spinosad – pochodna naturalnych metabolitów bakteryjnych
- Cyantraniliprol – antranilowe diamidy
- Rotacja substancji czynnych dla zarządzania opornością
🔍 Metody wykrywania i monitoringu
Inspekcja wizualna: kontrola charakterystycznych objawów pokarmowych – srebrzystych blizn na liściach.
Pułapki: niebieskie lub białe pułapki lepowe – skuteczne w monitorowaniu populacji.
Lejki Berlesego: umieszczenie materiału roślinnego w lejku z podświetleniem dla ekstrakcji wciornastków.
Identyfikacja: wymaga badania mikroskopowego przez specjalistę. Kluczowe cechy: szczecinki na tergitach odwłoka, położenie szczecinek wewnątrzoczkowych. Dostępne także metody molekularne.
📋 Status kwarantannowy
EPPO: lista A1 – organizm kwarantannowy, nieobecny w większości regionu.
UE: organizm kwarantannowy załącznika II A.
Kilka ognisk w regionie EPPO zostało zeradykowanych. Liczne przechwycenia na granicy – najczęściej przy imporcie roślin ozdobnych i warzyw z regionów tropikalnych.
