📋 Wprowadzenie
Tuta absoluta (skośnik pomidorowy) jest motylem pochodzącym z Ameryki Południowej, gdzie występuje na roślinach z rodziny psiankowatych (Solanaceae). Z obszaru naturalnego występowania został zawleczony do Europy, Afryki i Azji. W Europie stwierdzony w większości państw, w tym również w Polsce.
🔬 Morfologia
Jaja są barwy od kremowobiałej do żółtej, cylindryczne, o wymiarach około 0,4 mm × 0,2 mm. Gąsienica przechodzi cztery stadia rozwojowe. W pełni wyrośnięta osiąga długość około 7,5 mm. Początkowo jest barwy kremowej, w miarę upływu czasu staje się zielonkawa, przyjmując różowy odcień. Ostatnie stadium gąsienicy posiada tuż za głową ciemną, przerwaną pośrodku, poprzeczną linię.
Poczwarka jest brązowa, może znajdować się w oprzędzie z jedwabistych nici. Motyle małe, o długości ciała około 7 mm i rozpiętości skrzydeł około 10 mm. Całe ciało jest szarobrązowe, ze srebrzystym połyskiem, na przednich skrzydłach czarne plamki. Skrzydła w spoczynku składane daszkowato ponad ciałem. Czułki długie, nitkowate.
📉 Biologia i szkodliwość
Gatunek charakteryzuje się dużą reproduktywnością i zdolnością przetrwania niedoboru pokarmu w środowisku. W przypadku jego całkowitego braku, gąsienice przechodzą w stan diapauzy. W ciągu roku, w zależności od rejonu świata, może rozwinąć się do 10-12 pokoleń. Cykl rozwojowy szkodnika, od jaja do postaci dorosłej, trwa przeciętnie od 28 do 38 dni. Może zimować jako jajo, poczwarka lub postać dorosła.
Rośliny pomidora są atakowane w każdej fazie wzrostu: od siewki do owocowania. Jaja są składane pojedynczo na powierzchni rośliny, najczęściej na spodniej stronie liści. Gąsienice po opuszczeniu osłonek jajowych wgryzają się do nadziemnych organów rośliny: liści, łodyg i owoców, w których wnętrzu przechodzą swój rozwój. Drążą miny pod skórką, a w grubszych, bardziej mięsistych częściach rośliny, również głębiej przebiegające korytarze.
Miny na liściach mają nieregularny kształt, z czasem minowane fragmenty rośliny ulegają nekrozie. Na jednym liściu może żerować kilka gąsienic tworząc kilka oddzielnych min. Korytarze wygryzane w łodygach skutkują deformacją roślin i zaburzają ich rozwój. Gąsienice zasiedlają owoce już w momencie ich formowania się. Uszkodzenia prowadzą do gnicia owoców. W przypadku występowania naziemniaku, gąsienice nie zasiedlają bulw.
Przepoczwarczenie ma miejsce w tkankach roślin w korytarzach wygryzionych przez gąsienice, na powierzchni roślin lub w podłożu. Poczwarki mogą znajdować się w oprzędach. Dorosłe motyle prowadzą nocny tryb życia. W dzień pozostają w ukryciu pomiędzy roślinami.
🔄 Rozprzestrzenianie
Osobniki dorosłe rozprzestrzeniają się na niewielkim dystansie poprzez przeloty. Na większe odległości mogą być przenoszone wraz z prądami powietrza. Gatunek jest przenoszony również w wyniku działalności człowieka wraz ze znajdującymi się w obrocie zasiedlonymi owocami lub roślinami przeznaczonymi do sadzenia, także na ich opakowaniach.
📋 Status fitosanitarny
W Unii Europejskiej nie podlega obowiązkowi zwalczania.
🔬 Cykl życiowy
Tuta absoluta charakteryzuje się niezwykle wysokim potencjałem reprodukcyjnym – w sprzyjających warunkach rozwija 10–12 pokoleń rocznie (w Argentynie około 5). Pełny cykl rozwojowy trwa 29–38 dni, przy czym temperatura silnie wpływa na tempo rozwoju: 76 dni przy 14°C, 40 dni przy 20°C, zaledwie 24 dni przy 27°C.
Jajo: cylindryczne, kremowobiałe do żółtego, wymiary 0,36 × 0,22 mm. Składane głównie na spodniej stronie liści. Inkubacja trwa 4–5 dni.
Larwa: kremowa z ciemną głową, w późniejszych stadiach zielonkawa do jasnoróżowej. Przechodzi przez 4 stadia – od 0,9 mm (I stadium) do 7,5 mm (IV stadium). Rozwój larwalny trwa 13–15 dni.
Poczwarka: brązowa, stadium trwa 9–11 dni. Przepoczwarczenie zachodzi w glebie, na liściach lub wewnątrz min.
Dorosły: długość około 10 mm, nitkowate czułki, srebrzystoszare łuski z czarnymi plamkami na przednich skrzydłach.
Gatunek nie przechodzi diapauzy – rozwija się nieprzerwanie dopóki dostępny jest pokarm. Zimowanie możliwe jako jaja, poczwarki lub dorosłe.
🌿 Rośliny żywicielskie
Żywiciel główny: pomidor (Solanum lycopersicum) – zarówno w uprawach polowych, jak i pod osłonami.
Żywiciele drugorzędni z rodziny Solanaceae:
- Ziemniak (Solanum tuberosum) – uszkodzenia tylko części nadziemnych, bulwy pozostają nienaruszone
- Oberżyna (Solanum melongena)
- Psianka czarna (Solanum nigrum) – rezerwuar w naturze
- Psianka karolińska (Solanum elaeagnifolium)
- Bieluń (Datura spp.)
- Tytoń (Nicotiana glauca)
Inne udokumentowane żywiciele: szarłat (Amaranthus spinosus), burak (Beta vulgaris), fasola (Phaseolus vulgaris).
⚠️ Objawy i szkody
Larwy tworzą charakterystyczne miny i korytarze w owocach, liściach i łodygach. Młode larwy wnikają do tkanek roślinnych natychmiast po wylęgu.
Na liściach: larwy zjadają mezofil, pozostawiając nietknięty epiderms. Powstają nieregularne miny, które z czasem nekrotyzują.
Na owocach: uszkodzenia umożliwiają wtórne infekcje patogenami powodującymi gnicie. Szkodnik preferuje wierzchołki pędów, kwiaty i młode owoce – na których widoczny jest czarny odchód (frass).
Straty plonu: na pomidorze mogą sięgać 50–100%, szczególnie przy niskich opadach. Silnie zaatakowane owoce tracą wartość handlową.
Na ziemniaku szkodnik jest jednym z głównych agrofagów części nadziemnej w strefach ciepłych poniżej 1000 m n.p.m.
💰 Znaczenie ekonomiczne
W Ameryce Łacińskiej T. absoluta jest kluczowym szkodnikiem pomidora zarówno w uprawach polowych, jak i pod osłonami. Gatunek istotnie obniża plon i jakość owoców.
Po inwazji do basenu Morza Śródziemnego (od 2006 r.) stał się poważnym zagrożeniem dla europejskiej produkcji pomidorów. Wymaga wielokrotnych zabiegów ochronnych w sezonie, co znacząco podnosi koszty produkcji.
Problem pogłębia narastająca odporność na środki ochrony roślin – od lat 80. XX w. obserwuje się spadek skuteczności stosowanych preparatów.
🌍 Historia inwazji
Pochodzenie: Ameryka Środkowa i Południowa, gdzie jest szkodnikiem endemicznym.
Ekspansja w Europie:
- 2006: pierwsze stwierdzenie w Hiszpanii
- 2008–2009: rozprzestrzenienie w basenie Morza Śródziemnego (Włochy, Francja, Grecja, Portugalia)
- Obecnie obecny w całym regionie EPPO, szczególnie w strefach cieplejszych
Ekspansja globalna: Afryka (od północy po południe kontynentu), Bliski Wschód, Azja (Chiny – wiele prowincji, Indie, kraje Azji Południowo-Wschodniej).
EPPO umieściło gatunek na liście A1 w 2004 r. z zaleceniem objęcia kwarantanną.
🛡️ Metody zwalczania
Zwalczanie biologiczne:
- Parazytoidy – Trichogramma pretiosum (pasożyt jaj)
- Drapieżniki – Podisus nigrispinus (pluskwiak drapieżny)
- Liczne gatunki naturalnych wrogów w regionie EPPO
Zwalczanie chemiczne: wymaga wielokrotnych aplikacji w sezonie. Problem odporności – udokumentowana oporność na abamektynę, kartap i permetrynę (Brazylia). Skuteczność preparatów spada od lat 80.
Metody agrotechniczne:
- Płodozmian z roślinami spoza Solanaceae
- Orka niszcząca poczwarki w glebie
- Właściwe nawożenie i nawadnianie
- Niszczenie porażonych resztek roślinnych
Odporność odmianowa: podatność odmian zróżnicowana, prowadzone są programy hodowli odpornościowej.
🔍 Metody wykrywania i monitoringu
Szkodnik jest stosunkowo łatwy do wykrycia – preferuje wierzchołki pędów, kwiaty i młode owoce, na których widoczny jest charakterystyczny czarny frass.
Monitoring:
- Pułapki feromonowe z syntetycznym feromonem płciowym – do monitorowania poziomu populacji i wyznaczania terminów zabiegów
- Inspekcja wizualna roślin pod kątem min i uszkodzeń owoców
- Kontrola wierzchołków pędów i kwiatów
Identyfikacja: morfologiczna według standardów EPPO lub molekularna (DNA barcoding).
