📋 Xylella fastidiosa
Xylella fastidiosa to niezwykle groźna bakteria stanowiąca jedno z największych zagrożeń fitosanitarnych dla europejskiego rolnictwa. Patogen atakuje naczynia ksylemowe roślin, blokując transport wody i składników odżywczych, co prowadzi do zamierania porażonych roślin. Bakteria spowodowała masowe zamieranie drzew oliwnych w południowych Włoszech.
🔬 Charakterystyka
Xylella fastidiosa jest bakterią Gram-ujemną o wymiarach 0,25–0,35 × 0,9–3,5 µm. Kolonizuje naczynia ksylemu roślin oraz tkanki owadów-wektorów. Jest przenoszona przez pluskwiaki z podrzędu Cicadomorpha, w tym pospolitego w Polsce pienika śliniankę (Philaenus spumarius).
Gatunek dzieli się na podgatunki: X. f. ssp. fastidiosa (choroba Pierce’a winorośli), X. f. ssp. multiplex (choroby migdałów), X. f. ssp. pauca (choroby cytrusów i drzew oliwnych), X. f. ssp. sandyi (choroby oleandra).
🌍 Występowanie
Bakteria została po raz pierwszy opisana w USA w 1987 roku. W Europie pierwszy potwierdzony przypadek wystąpił we Włoszech w 2013 roku na drzewach oliwnych w regionie Apulia. Obecnie patogen występuje również we Francji, Hiszpanii i Portugalii. W Polsce dotychczas nie stwierdzono obecności X. fastidiosa.
🌱 Rośliny żywicielskie
Xylella fastidiosa jest wysoce polifagiczna – może porażać ponad 700 gatunków roślin z ponad 300 rodzajów. Do najważniejszych żywicieli należą: winorośl, drzewa oliwne, migdałowiec, cytrusy, oleander, dąb, wiąz, klon oraz wiele roślin ozdobnych.
⚠️ Objawy porażenia i szkodliwość
Bakterie namnażają się w naczyniach ksylemu, tworząc biofilm blokujący transport wody. Typowe objawy to: brzegowe nekrozy liści przypominające poparzenia, więdnięcie i chloroza liści, przedwczesne opadanie liści, zamieranie gałęzi od wierzchołka ku dołowi, karłowacenie roślin, zamieranie całych roślin (w ciągu 1–5 lat).
Na winorośli dodatkowo obserwuje się wysychanie owoców przypominających rodzynki. Na drzewach oliwnych choroba OQDS (olive quick decline syndrome) powoduje masowe zamieranie drzew.
🔄 Sposoby rozprzestrzeniania
Główne drogi rozprzestrzeniania to: rośliny do sadzenia (główna droga w handlu międzynarodowym), owady-wektory z podrzędu Cicadomorpha oraz nasiona roślin cytrusowych.
⚠️ Postępowanie przy wykryciu
W przypadku podejrzenia wystąpienia Xylella fastidiosa należy niezwłocznie powiadomić najbliższy oddział Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN). Po potwierdzeniu wykrycia wyznaczane są strefy porażenia i buforowe. Porażone rośliny podlegają usunięciu i zniszczeniu. Szczegółowe procedury określa plan awaryjny PIORiN.
⚖️ Status prawny
Xylella fastidiosa jest agrofagiem kwarantannowym i priorytetowym w Unii Europejskiej, wskazanym w rozporządzeniu wykonawczym Komisji 2019/2072 oraz rozporządzeniu delegowanym Komisji (UE) 2019/1702.
📚 Źródła
🛡️ Zwalczanie
Metody zwalczania obejmują: insektycydy, zwalczanie biologiczne, technika sterylnych samców (SIT), MAT. Szczegóły w standardach EPPO (PM5, PM10).
🦠 Charakterystyka patogenu
Xylella fastidiosa to Gram-ujemna bakteria ograniczona wyłącznie do naczyń ksylemowych (przewodzących wodę). Ma wymiary 0,1–0,5 × 1–5 μm, nie wytwarza spor. Rozprzestrzenia się wyłącznie za pośrednictwem owadów żywiących się sokami ksylemu. Bakteria blokuje naczynia przewodzące, powodując objawy przypominające suszę.
🌿 Zakres żywicieli
Bakteria poraża ponad 595 gatunków roślin z wielu rodzin, z czego 343 potwierdzone co najmniej dwoma testami molekularnymi:
- Uprawy: winorośl, oliwka, migdał, brzoskwinia, cytrusy, kawa
- Rośliny ozdobne: oleander, lawenda, rozmaryn, wielosił, poligala
- Drzewa leśne: dąb, wiąz, platan
Szczególnie zagrożone są: winnice (choroba Pierce’a), gaje oliwne (syndrom szybkiego zamierania oliwek) oraz sady migdałowe.
🐛 Wektory – owady przenoszące
Główny wektor w Europie: Philaenus spumarius (piewik śliniak/spiennica) – pospolity owad z rodziny Aphrophoridae, żerujący na ponad 500 gatunkach roślin.
Wektory w Ameryce: Homalodisca vitripennis (szypułkowiec), Graphocephala atropunctata i inne piewiki.
Mechanizm transmisji: bakteria namnaża się w przedniej części przewodu pokarmowego wektora. Nimfy tracą zakaźność podczas linienia, ale dorosłe mogą pozostać zakaźne przez całe życie po ponownym pobraniu bakterii.
🌍 Historia inwazji w Europie
2013 – Apulia (Włochy): pierwsze potwierdzenie w regionie Gallipoli, początkowe ognisko obejmowało ~8 000 ha.
Do 2019: w Apulii zainfekowanych zostało 11 milionów drzew oliwnych na powierzchni ~50 000 ha. Front choroby przesuwał się średnio o 2 km miesięcznie, pokonując 140 km od Gallipoli do Monopoli.
Obecny zasięg w EPPO: Włochy (Apulia, Toskania), Francja (Korsyka, Prowansja), Hiszpania (Baleary, Alicante), Portugalia (Alentejo).
💰 Straty ekonomiczne
- Kalifornia (choroba Pierce’a): 56,1 mln USD/rok straty w winnicach + 48,3 mln USD na zwalczanie wektorów = 104,4 mln USD rocznie
- Apulia (2019): szacowane straty 1,2 miliarda EUR – utrata produkcji oliwy, eksportu i turystyki
- Brazylia: 34% z 200 milionów drzew pomarańczowych zainfekowanych
🛡️ Metody zwalczania
Brak leczenia: miedź i antybiotyki nie są w stanie wyleczyć zainfekowanych roślin.
Zwalczanie wektorów:
- Neonikotynoidy (acetamiprid) – najskuteczniejsze
- Pyretroidy (deltametryna)
Metody agrotechniczne:
- Orka zimowo-wiosenna – niemal całkowita eliminacja nimf spiennicy
- Usuwanie chwastów wokół sadów
- Uprawa traw zimowych (Lolium, jęczmień) – redukcja populacji nimf
Odmiany tolerancyjne: oliwka cv. Leccino wykazuje tolerancję na szczep ST53 (subsp. pauca).
🔍 Metody diagnostyczne
Pobieranie próbek: dojrzałe liście i gałązki (unikać młodych pędów), najlepiej latem/jesienią. Do oliwek: ~800–900 ogonków liściowych z do 225 roślin.
Testy laboratoryjne:
- Real-time PCR – rekomendowany dla wektorów i próbek roślinnych
- Testy serologiczne – dla materiału objawowego (niższa czułość)
- Sekwencjonowanie – określenie podgatunku (min. 2 geny domowe)
- Obrazowanie hiperspektralne – detekcja objawów przed ich wizualnym ujawnieniem
W strefach wolnych od patogenu wymagane są minimum 2 pozytywne testy przesiewowe.
