Anoplophora chinensis, Anoplophora glabripennis

📋 Wprowadzenie

Anoplophora chinensis i Anoplophora glabripennis to dwa gatunki chrząszczy z rodziny kózkowatych (Cerambycidae), które stanowią poważne zagrożenie dla drzew liściastych. W Polsce nie występuje żaden gatunek chrząszcza, którego postaci dorosłe można pomylić z tymi owadami.

📋 Zasięg występowania

Oba gatunki pochodzą z Dalekiego Wschodu, skąd zostały zawleczone w pierwszej połowie lat 90-tych XX wieku do Ameryki Północnej i na początku XXI wieku do Europy. W Europie A. chinensis występuje w Chorwacji, we Francji, w Turcji i Włoszech, natomiast A. glabripennis w Niemczech, Francji i Włoszech.

🔬 Morfologia

Dorosłe chrząszcze obu gatunków mają bardzo charakterystyczny wygląd. Postaci dorosłe osiągają długość około 20-40 mm. Ich ciało jest barwy czarnej, z lekkim połyskiem. U najczęściej spotykanych form barwnych, na pokrywach są obecne małe nieregularne plamki z jasnych włosków (najczęściej białych, czasami żółtawych). Czułki długie, z jasno omszonymi pierścieniami. Odnóża i strona brzuszna ciała pokryte delikatnym niebieskim omszeniem.

Jaja są wydłużone, cylindryczne, barwy kremowobiałej, około 5 mm długości i około 2 mm szerokości. Larwy wydłużone, rozszerzające się w części tułowiowej, spłaszczone grzbieto-brzusznie, beznogie, barwy od kremowobiałej do żółtawej z ciemną głową. W pełni dojrzałe osiągają około 50-60 mm długości. Poczwarka podobna do osobnika dorosłego, jasno zabarwiona.

⚠️ Objawy i uszkodzenia

Na powierzchni kory występują uszkodzenia w postaci lejkowatych otworów o szerokości 3-4 mm. Otwory te powstają w wyniku ogryzienia kory przez samice w celu złożenia jaj. Mogą znajdować się na wszystkich zdrewniałych organach rośliny: gałęziach i pniach (najczęściej u podstawy pnia) oraz odsłoniętych korzeniach.

Na powierzchni kory są zauważalne również duże okrągłe otwory (około 10-15 mm średnicy) wygryzione przez świeżo przepoczwarczone owady dorosłe, opuszczające roślinę. Na powierzchni, w miejscach zranienia, mogą być widoczne wycieki soku lub gumy. Dookoła pni, w rozwidleniach konarów i gałęzi obserwuje się zalegające trociny produkowane przez larwy i usuwane z wnętrza rośliny.

Larwy początkowo żerują w warstwach podkorowych tworząc placowate żerowiska. W dalszej kolejności wgryzają się w głębsze warstwy rośliny, drążąc spłaszczone w przekroju korytarze przebiegające w różnych kierunkach i na różnej głębokości. Larwy i poczwarki znajdują się wewnątrz zdrewniałych organów roślinnych: pni, gałęzi, szyi korzeniowej, niekiedy w odsłoniętych korzeniach.

Postaci dorosłe po opuszczeniu wnętrza roślin ogryzają świeżą korę młodych pędów. Czasami odżywiają się młodymi liśćmi (blaszki liściowe i ogonki).

🔄 Rozprzestrzenianie

W sposób naturalny dorosłe chrząszcze mogą rozprzestrzeniać się wykonując przeloty. Na większą odległość mogą one być przenoszone wraz z roślinami gatunków żywicielskich oraz drewnem liściastym, wliczając w to opakowania drewniane.

📋 Status fitosanitarny

W Unii Europejskiej, a tym samym w Polsce, chrząszcze z gatunków A. chinensis i A. glabripennis podlegają obowiązkowi zwalczania (są to agrofagi kwarantannowe w Unii).

🔬 Morfologia i rozpoznawanie

Chrząszcz dorosły: długość ciała 19–37 mm. Czarna barwa z białymi plamkami włosków na pokrywach. Czułki u samców 1,7–2× dłuższe od ciała, u samic 1,2× dłuższe.

Cecha diagnostyczna odróżniająca od A. glabripennis: obecność 20–40 małych guzków (tuberkulów) w podstawowej 1/5 każdej pokrywy.

Larwa: świeżo wylęgła ~5 mm, dojrzała do 50 mm. Kremowobiała, wydłużona, cylindryczna, beznogie. Głowa brązowa, wciągalna, czułki bardzo krótkie, trójczłonowe. Przedtułów dwukrotnie szerszy od głowy.

Jajo: długość ~5 mm, wydłużone, zbieżne na końcach. Barwa kremowobiała, przed wylęgiem żółtobrązowa.

Poczwarka: 27–38 mm, wolna (exarata), pokrywy częściowo zakrywają skrzydła błoniaste.

🔄 Cykl życiowy

Cykl rozwojowy trwa zazwyczaj 1 rok, niekiedy 2 lata.

Wylot chrząszczy: maj–październik (szczyt maj–lipiec), w optymalnych warunkach nawet do grudnia.

Żerowanie uzupełniające: 10–15 dni na liściach, gałązkach, ogonkach liściowych i korze przed rozpoczęciem rozrodu.

Składanie jaj: samica składa około 70 jaj w ciągu życia, pojedynczo pod korą.

Larwy: drążą długie korytarze żerowiskowe w pniach i odsłoniętych korzeniach. Większość osobników zimuje jako larwy w różnych stadiach rozwoju.

Przepoczwarczenie: zwykle wiosną.

🌿 Rośliny żywicielskie

Gatunek polifagiczny – udokumentowano ponad 100 gatunków żywicieli.

Najczęściej atakowane w Europie: Acer (klon), Betula (brzoza), Corylus (leszczyna), Carpinus (grab), Platanus (platan), Prunus (szczególnie laurowiśnia).

Inne ważne żywiciele:

• Drzewa owocowe: Malus (jabłoń), Pyrus (grusza), Prunus (wiśnia, śliwa), Citrus (cytrusy – w Azji główny problem)
• Drzewa leśne: Fagus (buk), Quercus (dąb), Ulmus (wiąz), Populus (topola), Salix (wierzba)
• Ozdobne: Aesculus (kasztanowiec), Lagerstroemia, Rosa (róża), Cotoneaster, Crataegus (głóg)

Różnice regionalne: W Azji poważny szkodnik cytrusów i atakuje również iglaste (Pinus, Cryptomeria). W Europie głównie na klonach i ozdobnych liściastych.

⚠️ Objawy uszkodzeń

Uszkodzenia larwalne:

• Frass (trociny zmieszane z odchodami) wyrzucany z pnia w okolicy szyjki korzeniowej
• Nagromadzenie frassu na ziemi i odsłoniętych korzeniach – bardziej widoczne w miarę dojrzewania larw
• Długie korytarze żerowiskowe w pniach i korzeniach
• Uszkodzenia strefy kambialnej, później także twardziel i biel

Otwory wylotowe: okrągłe, średnica 10–15 mm, zlokalizowane u podstawy pnia i na wystających korzeniach.

Ślady składania jaj: nacięcia w kształcie litery T wykonane żuwaczkami – trudne do wykrycia bez dokładnej inspekcji.

Objawy korony: więdnięcie liści, przebarwienia łodyg, zamieranie gałęzi. Widoczne także ślady żerowania uzupełniającego dorosłych na gałązkach.

🌍 Historia inwazji w Europie

USA: stwierdzony 1999–2001, zeradykowany do 2005 r.

Naturalne tempo rozprzestrzeniania: ~194 m rocznie (zakres 42–904 m). Badania terenowe: 500 m w terenach miejskich, 663 m w rolniczych.

🛡️ Metody zwalczania

Metoda podstawowa – usuwanie drzew: niszczenie i usuwanie porażonych drzew wraz z korzeniami. Frezowanie korzeni zapewnia skuteczność. W terenach miejskich kluczowe jest zastąpienie usuniętych drzew gatunkami niebędącymi żywicielami.

Ochrona fizyczna: siatki druciane na cennych roślinach – zabezpieczają dolną część pnia, gdzie odbywa się składanie jaj (stosowane szczególnie we Włoszech).

Zwalczanie chemiczne:

• Fosforek glinu (fumigant) – iniekcje do korytarzy larwalnych
• Fosforoorganiczne – zabiegi systemiczne
• Pyretroidy – opryski pni i liści
• Lambda-cyhalotryna – insektycyd kontaktowy
• Obiecujące podejście (badania włoskie 2013): bazowy zabieg pyretroidem, po 20 dniach mieszanka pyretroid + neonikotynoid

Uwaga: Zwalczanie chemiczne larw jest z reguły nieskuteczne.

Zwalczanie biologiczne (w badaniach):

• Aprostocetus anoplophorae – pasożyt jaj (próby polowe w Lombardii)
• Steinernema feltiae – nicień entomopatogenny
• Beauveria brongniartii – grzyb entomopatogenny

🔍 Metody wykrywania i monitoringu

Inspekcja wizualna:

• Obserwacja frassu (bardziej wiarygodna przy dojrzałych larwach)
• Identyfikacja otworów wylotowych (10–15 mm, okrągłe)
• Nacięcia składania jaj w kształcie T (trudne do znalezienia)
• Objawy w koronie: więdnięcie, zamieranie gałęzi

Wyzwanie diagnostyczne: wykrycie porażenia jest bardzo problematyczne, ponieważ często porażone rośliny nie wykazują widocznych objawów. Frass może być mylony z innymi ksylofagami (np. Cossus cossus).

Metody molekularne: nested PCR do wykrywania DNA w próbkach frassu, DNA barcoding wg standardu EPPO PM 7/129.

Pułapki: feromon płciowy produkowany przez samce zidentyfikowany (2015), ale brak systemu komercyjnego. W Lombardii stosowane pułapki panelowe z lotnymi związkami roślinnymi.

Nauka obywatelska: kampanie informacyjne, aplikacja mobilna FitoDetective do zgłaszania podejrzanych obserwacji.

📋 Status kwarantannowy i regulacje UE

Kategoryzacja: lista A2 EPPO, organizm kwarantannowy UE (załącznik II B).

Droga introdukcji: głównie import roślin żywicielskich (jako jaja, larwy lub poczwarki w sadzonkach, bonsai, materiale szkółkarskim).

Wymagania importowe dla roślin do sadzenia z regionów występowania A. chinensis:

• Pochodzenie ze stref wolnych od szkodnika, LUB
• Uprawa w zarejestrowanych, nadzorowanych szkółkach
• Minimum 2 lata w osłonach owadoszczelnych przed wysyłką
• Wielokrotne inspekcje rocznie podczas izolacji

Ocena ryzyka: ryzyko zadomowienia, rozprzestrzeniania i szkód ocenione jako bardzo wysokie – warunki klimatyczne nie są czynnikiem ograniczającym (poza północnymi regionami), żywiciele są powszechnie dostępni.

📷 Galeria

Openverse
Openverse · CC

Openverse
Openverse · CC

Openverse
Openverse · CC