Bursaphelenchus xylophilus

Węgorek sosnowiec

🌍 Występowanie

Nicień występuje w Ameryce Północnej (USA, Kanada, Meksyk), Azji (Chiny, Japonia, Korea, Tajwan), a spośród krajów europejskich w Hiszpanii i Portugalii. W Polsce został on stwierdzony na paletach portugalskich oraz dwukrotnie przechwycony na opakowaniach drewnianych z Chin.

🌱 Rośliny żywicielskie

Żywicielami węgorka sosnowca są sosny (Pinus spp.) i inne drzewa iglaste: cedry (Cedrus spp.), choiny (Tsuga spp.), daglezje (Pseudotsuga spp.), jodły (Abies spp.), modrzewie (Larix spp.) i świerki (Picea spp.). Wśród drzew z rodzaju Pinus, jednym z gatunków najbardziej wrażliwych na porażenie przez węgorka jest sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), której udział powierzchniowy w polskich drzewostanach wynosi około 70%.

⚠️ Objawy porażenia

Węgorek sosnowiec jest endopasożytem, rozwijającym się w tkankach roślinnych (pnie, gałęzie) oraz w drewnie, opakowaniach drewnianych. Osiąga długość do 1,3 mm. Nicień wywołuje ograniczanie wysięku żywicy i olejków eterycznych, żółkniecie i więdnięcie igieł, zasychanie gałęzi i drzew; objawy chorobowe określane są pod nazwą choroba więdnięcia sosny.

Na drewnie brak objawów, ale nicienie można spotkać w pobliżu miejsc podejrzanych, tj. miejsc żerowania ich wektorów żerdzianek – placowate żerowiska pod korą, owalne w przekroju chodniki larw w drewnie, okrągłe korytarze wygryzane przez dorosłe chrząszcze zakończone otworem wylotowym. Pod korą gromadzą się trociny wytworzone przez larwy wysypujące się na zewnątrz. Nicienie często występują we fragmentach drewna zasiedlonych przez grzyby, zwłaszcza siniznowe.

📉 Szkodliwość

Najwięcej szkód nicień wywołuje na Dalekim Wschodzie. W Chinach odnotowano obumieranie ponad 2 milionów drzew rocznie. W Japonii straty w produkcji drewna spowodowane przez szkodnika dochodzą do miliona m³ rocznie. W USA B. xylophilus wywołuje najwięcej szkód na sosnach obcego pochodzenia, np. w nasadzeniach gatunków ozdobnych, plantacjach choinek bożonarodzeniowych, itp.

🔄 Sposoby rozprzestrzeniania

Osobniki nicienia są przenoszone z drzew porażonych, porażonego drewna, itp. na zdrowe drzewa za pomocą wektorów – żerdzianek, których dorosłe chrząszcze mogą przelatywać na dystans od 2 do 40 km. Na większą odległość mogą one przenikać przede wszystkim wraz z drewnem iglastym okrągłym (okorowanym i nieokorowanym) i przetartym, wytworzonymi z niego drewnianymi materiałami opakowaniowymi (DMO), takimi jak palety, skrzynie, pudła, bębny, klatki do towarów, oraz drewnem sztawerskim, a rzadziej na materiale szkółkarskim i roślinach nieprzeznaczonych do sadzenia gatunków żywicielskich, wliczając w to choinki bożonarodzeniowe.

🛡️ Zwalczanie

Identyfikacja wymaga analizy mikroskopowej przez specjalistę, osobników dorosłych (zwłaszcza samic) wyizolowanych z materiału roślinnego. W przypadku podejrzeń co do obecności agrofaga i jego wektorów w importowanym z krajów trzecich oraz sprowadzanym z Hiszpanii i Portugalii materiale roślinnym gatunków iglastych oraz w krajowych nasadzenia tych gatunków, należy poinformować o tym fakcie najbliższą jednostkę organizacyjną Państwowej Inspekcji Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN).

⚖️ Status prawny

W Unii Europejskiej, a tym samym w Polsce gatunek Bursaphelenchus xylophilus podlega obowiązkowi zwalczania (jest to agrofag kwarantannowy w Unii).

📚 Źródła

• Materiały Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa
• Protokół diagnostyczny EPPO – Bursaphelenchus xylophilus

🔬 Biologia i cykl życiowy

Węgorek sosnowiec to mikroskopijny nicień o długości 0,6–1 mm. Cykl życiowy obejmuje jajo, 4 stadia larwalne (J1–J4) oraz dorosłe. Tempo rozwoju zależy od temperatury:

• 30°C: pełny cykl w 3 dni
• 20°C: 6 dni
• 15°C: 12 dni

W niekorzystnych warunkach nicienie przechodzą w stadium przetrwalnikowe (dauer), przystosowane do transportu przez chrząszcze-wektory.

🐛 Wektory – chrząszcze z rodzaju Monochamus

Nicieniów przenoszą kózkowate z rodzaju Monochamus (żerdzianka):

• Europa: Monochamus galloprovincialis
• Azja: Monochamus alternatus
• Ameryka Północna: M. carolinensis, M. scutellatus

Transmisja pierwotna: chrząszcze przenoszą nicieniów podczas żerowania uzupełniającego na młodych gałązkach zdrowych drzew.

Transmisja wtórna: samice składają jaja na osłabionych/obumierających drzewach, wprowadzając nicieniów do drewna.

🌲 Żywiciele – gatunki sosen

Najbardziej podatne gatunki sosen w Europie:

• Pinus sylvestris (sosna zwyczajna) – największe ryzyko w Europie Północnej i Środkowej
• Pinus nigra (sosna czarna) – zagrożona w Europie Środkowej i Południowej
• Pinus pinaster (sosna nadmorska) – główny żywiciel w Portugalii

Pinus pinea (sosna pinia) wykazuje pewną tolerancję nawet przy wysokim nasileniu infekcji.

🌍 Historia inwazji

Pochodzenie: Ameryka Północna (gdzie sosny są naturalne odporne).

Japonia: introdukcja na przełomie XIX/XX w. – katastrofalne skutki dla lasów sosnowych.

Portugalia (1999): pierwsze wykrycie w Europie kontynentalnej (region Setúbal). Do dziś obszar zdelimitowany obejmuje większość kontynentalnej Portugalii.

Hiszpania (2011): ogniska w Galicji (przy granicy z Portugalią).

Madera (2012): całkowite porażenie wyspy.

Obecnie obecny także w: Armenii, Francji kontynentalnej (ogniska).

💰 Straty ekonomiczne

• Japonia (lata 40. XX w.): straty sięgające 2,4 mln m³ drewna rocznie, obecnie ~1 mln m³/rok
• Chiny: w jednym powiecie utrata 2,3 mln drzew
• Prognoza dla UE: potencjalne straty 22 miliardy EUR w ciągu 22 lat
• Portugalia i Hiszpania: przy pełnym rozprzestrzenieniu przewidywana utrata ponad 80% zasobów sosnowych

🛡️ Metody zwalczania

Usuwanie drzew: natychmiastowe usunięcie i zniszczenie zainfekowanych oraz obumierających drzew przed wylotem chrząszczy (wiosna).

Zwalczanie wektorów: opryskiwanie insektycydami przeciw dorosłym chrząszczom Monochamus.

Obróbka drewna:

• Traktowanie termiczne: 56°C przez minimum 30 minut w całym przekroju
• Suszenie komorowe: do 18–22% wilgotności
• Fumigacja

Kwarantanna: zakaz przemieszczania drewna iglastego (z korą) ze stref porażonych.

Badania: selekcja sosen o podwyższonej odporności.

🔍 Metody wykrywania

Objawy wizualne: zmniejszone wydzielanie żywicy, żółknięcie i więdnięcie igieł, brązowienie i zamieranie korony. Drzewa mogą umrzeć w ciągu 2–3 miesięcy od zarażenia.

Diagnostyka laboratoryjna:

• Pobór próbek drewna z objawowych drzew
• Inkubacja w ~25°C przez 14 dni
• Ekstrakcja nicieni metodą lejka Baermanna
• Identyfikacja morfologiczna lub molekularna (PCR)

Wskaźniki obecności wektora: otwory wylotowe chrząszczy Monochamus w drewnie (średnica 6–10 mm).

📷 Galeria

L.D. Dwinell, USDA Forest Service, Bugwood.org
Wikimedia · CC BY 3.0 us

Yu et al. (2024)
Wikimedia · CC BY 4.0

USDA Forest Service – North Central Research Station , USDA
Wikimedia · CC BY 3.0 us

L.D. Dwinell, USDA Forest Service, Bugwood.org
Wikimedia · CC BY 3.0 us