📋 Wprowadzenie
Epiphyas postvittana jest motylem z rodziny zwójkowatych (Lepidoptera: Tortricidae), stanowiącym zagrożenie dla roślin zdrewniałych w Europie.
📋 Zasięg występowania
Gatunek pochodzi z Australii. W Oceanii poza Australią notowany jest w Nowej Zelandii i Nowej Kaledonii. Szkodnika stwierdzono także w USA, a spośród krajów europejskich w Irlandii, Portugalii (Azory) i Wielkiej Brytanii. Ponadto szkodnik został wykryty w Szwecji w uprawie szklarniowej roślin pochodzących z importu. Jednak nie potwierdzono jego występowania na roślinach w sąsiedztwie tej szklarni.
🔬 Morfologia
Larwy są zazwyczaj żółtawozielone, ale kolor może się różnić w zależności od stadium rozwojowego i żywiciela i waha się od barwy jasnozielonej po żółtobrązową. Wczesne i średnie larwy mają kolor od półprzezroczystego do nieprzezroczystego czerwonawo-brązowego. Głowa wszystkich stadiów rozwojowych jest jasnobrązowa. Gąsienice pierwszego stadium mają długość około 1,6 mm, a wyrośnięte gąsienice osiągają długość do 10-20 mm. Przednie skrzydła dorosłych motyli obu płci są jasnobrązowe do bladożółtych z brązowymi do ciemnobrązowych plamkami. Samce są bardziej zmienne niż samice, chociaż u większości samców nasadowa połowa przednich skrzydeł jest pokryta drobnymi plamkami. Tylne skrzydło zarówno u samców, jak i samic jest nakrapiane ciemnymi łuskami, choć wzór ten jest zwykle bardziej widoczny u samic. Rozpiętość skrzydeł samca wynosi 5,0-11,5 mm, a samicy 5,5-12,5 mm. Z uwagi na podobieństwo do pokrewnych gatunków motyli, identyfikacja powinna opierać się na morfologii genitaliów samców.
🔄 Sposoby rozprzestrzeniania
W warunkach polowych najważniejszym sposobem rozprzestrzeniania się motyli są ich przeloty, lecz na niewielki dystans (zwykle do około 100 m, rzadko do 600 m). Gąsienice mogą rozprzestrzeniać się lokalnie w uprawach, a ponadto są przenoszone wraz z przesyłkami roślin do sadzenia, ciętych kwiatów i gałęzi oraz świeżych owoców i warzyw.
📋 Status fitosanitarny
W Unii Europejskiej, a tym samym w Polsce Epiphyas postvittana nie podlega obowiązkowi zwalczania – nie jest to agrofag kwarantannowy w Unii.
🔍 Metody wykrywania
Do wykrywania stosuje się: pułapki. Szczegółowe protokoły diagnostyczne dostępne są w standardach EPPO (PM7).
📷 Galeria
🔬 Morfologia i cykl życiowy
Dorosłe ćmy mierzą 6-10 mm długości, rozpiętość skrzydeł 15-25 mm. Ubarwienie zmienne – od jasnobrązowego do rudobrązowego, często z ciemniejszymi plamami. Samce mniejsze i ciemniejsze niż samice. Skrzydła przednie trapezowate, charakterystyczne dla zwójkowatych.
Jaja owalne, płaskie, jasnozielone, składane w nakładających się grupach („dachówkowato”) po 20-50 sztuk, pokryte ochronną substancją. Wylęg po 6-25 dniach zależnie od temperatury.
Gąsienice przechodzą 5-6 stadiów, dojrzałe osiągają 15-20 mm. Ubarwienie od bladozielonego do żółtozielonego, głowa jasnobrązowa. Zwijają liście jedwabiem tworząc schronienia.
Cykl życiowy: W klimacie australijskim 2-4 pokolenia rocznie. W chłodniejszym klimacie 1-2 pokolenia. Brak prawdziwej diapauzy – rozwój kontynuowany przez cały rok jeśli temperatura >7°C.
🌿 Rośliny żywicielskie
Ekstremalnie polifagiczny – ponad 500 gatunków roślin z 121 rodzin!
Główne żywiciele ekonomiczne:
- Owoce ziarnkowe: jabłoń, grusza
- Owoce pestkowe: brzoskwinia, morela, wiśnia, śliwa
- Owoce jagodowe: winorośl (bardzo ważny!), borówka, malina, truskawka
- Cytrusy: pomarańcza, cytryna, mandarynka
- Rośliny ozdobne: chryzantemy, róże, gerany, kapary
- Warzywa: papryka, kukurydza, kapusta
Szczególnie ważne: Winorośl i jabłonie – duże znaczenie eksportowe.
⚠️ Objawy i szkody
Uszkodzenia liści:
- Charakterystyczne zwijanie liści jedwabem – gąsienice tworzą rurkowate schronienia
- Żerowanie na tkance liściowej wewnątrz zwiniętych liści
- Szkieletowanie blaszki liściowej
Uszkodzenia owoców:
- Powierzchniowe wyżerki na skórce owoców
- Wgłębne uszkodzenia przy intensywnym żerowaniu
- Owoce zdeformowane, pokryte jedwabnymi przędzami
- Wrota infekcji dla zgnilizn i chorób przechowalniczych
Nawet niewielkie uszkodzenia dyskwalifikują owoce z eksportu do wielu krajów.
💰 Znaczenie ekonomiczne
Najważniejszy szkodnik jabłek i winorośli w Australii i Nowej Zelandii.
Wpływ ekonomiczny:
- Wymaga 3-8 oprysków insektycydowych rocznie w sadach komercyjnych
- Straty plonu w winorośli bez ochrony: do 30%
- Główna przyczyna odrzuceń eksportowych jabłek z Australii
Koszt eradykacji: Program zwalczania w Kalifornii (USA) po wykryciu w 2007 kosztował ponad 100 milionów USD i był kontrowersyjny ze względu na użycie feromonów nad terenami miejskimi.
🌍 Rozprzestrzenienie geograficzne
Pochodzenie: Australia (endemit).
Obecne występowanie:
- Oceania: Wszystkie stany Australii, Nowa Zelandia, Nowa Kaledonia
- Europa (EPPO):
- Irlandia – zadomowiony
- Portugalia (Azory) – zadomowiony
- Wielka Brytania (Anglia) – zadomowiony
- Ameryka Północna: USA – Kalifornia i Hawaje (wykrycia 2007, programy eradykacyjne)
Ekspansja: Gatunek aktywnie rozprzestrzenia się wraz z handlem roślinami ozdobnymi i materiałem szkółkarskim.
🛡️ Metody zwalczania
Zwalczanie chemiczne:
- Pyretroidy syntetyczne
- Organofosfory
- Regulatory wzrostu owadów (IGR)
- Spinosad (z fermentacji bakteryjnej)
Metody feromonowe:
- Pułapki z feromonem płciowym (E11-14:Ac) do monitoringu
- Dezorientacja samców (mating disruption) – wysoko skuteczna w sadach i winnicach
Kontrola biologiczna:
- Kruszynki Trichogramma – pasożytują jaja
- Pasożyty larwalne: Glyptapanteles, Dolichogenidea
- Wirusy (granulozy) i Bacillus thuringiensis
🔍 Metody wykrywania i identyfikacji
Monitoring feromonowy:
- Pułapki delta z feromonem płciowym – standardowa metoda
- Wysoka specyficzność – przyciągają tylko samce LBAM
- Zalecana gęstość: 1-2 pułapki/ha w sadach, więcej w monitoringu kwarantannowym
Identyfikacja morfologiczna:
- Wymaga specjalistycznej wiedzy o zwójkowatych
- Badanie genitaliów samców dla pewnej identyfikacji
- Zmienność ubarwienia utrudnia identyfikację polową
Metody molekularne: PCR na gen COI; barkoding DNA – niezawodna identyfikacja wszystkich stadiów.
📋 Status kwarantannowy
Lista EPPO: A2 – obecny w części regionu, zalecany do regulacji.
Status UE: Organizm regulowany – wymaga środków nadzoru i kontroli przy imporcie.
Wymagania fitosanitarne:
- Sadzonki i materiał szkółkarski z regionów występowania – certyfikat fitosanitarny
- Owoce – obróbka chłodnicza, fumigacja lub pochodzenie z obszarów wolnych
- Rośliny ozdobne – szczególna kontrola
Dla Polski: Import z Australii, Nowej Zelandii i UK wymaga wzmożonej kontroli fitosanitarnej. Zadomowienie w Polsce możliwe w szklarniach – łagodne zimy byłyby niewystarczające dla przetrwania na zewnątrz.